Tỉ lệ trung bình của các thành phần trong chất hữu của đất ở nhiều loại đất như sau:
- Carbohydrates (polysaccharides, monosaccharides... và amino sugars): chiếm khoảng 0%.
- Tổng đạm (proteins, peptides, aminoacids, purines...): chiếm khoảng 10%.
- Alkanes, fatty acids, waxes, resins... : chiếm khoảng 15%.
- Chất mùn (fulvic acids, humic acids, humin): chiếm khoảng 65%.

Trong một thời gian dài trước đây, nhiều nhà khoa học cho rằng chất mùn được thành lập chỉ do tiến trình sinh học. Nhưng trong vài thập niên trở lại đây, vai trò xúc tác của các chất vô cơ trong sự thành lập chất mùn đã được biết đến. Thí dụ như Fe và Al oxides vô định hình đã thúc đẩy sự hình thành mùn humic acids. Đất Mollisols giàu Fe và Al nên có nhiều chất hữu cơ hơn những đất khác là do Al kết hợp với mùn humic acids hình thành hợp chất Al-humates rất bền kháng lại sự phân hủy của vi sinh vật đất. Vai trò xúc tác của Mn oxides trong việc trùng hợp chất phenol để thành lập mùn humic acids đã được nghiên cứu nhiều. Những cation bases cũng làm ổn định mùn humic acids. Chính vì vậy, những đất giàu Ca thường có nhiều chất hữu cơ hơn đất nghèo Ca. Khoáng sét cũng thúc đẩy sự tích tụ chất mùn trong đất, nên đất có sa cấu mịn mhiều chất hữu cơ hơn đất thịt hoặc cát.

Nguyên lý chung được nhiều nhà khoa học đất và sinh lý thực vật đồng ý là sự sinh trưởng và năng suất của cây trồng được quyết định bởi dưỡng chất khoáng, nước, không khí trong đất, và điều kiện khí hậu như ánh sáng và nhiệt độ. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu cho thấy chất mùn hữu cơ cũng ảnh hưởng rất lớn đến sự sinh trưởng của cây trồng. Mối tương quan giửa hàm lượng, chất lượng của chất mùn trong đất và năng suất cây trồng đã được khẳng định. Chất mùn đã thúc đẩy sự sinh trưởng của cây trồng qua việc cải thiện đặc tính lý, hóa và sinh của đất như sau:

Chất mùn cung cấp dưỡng chất N, P và S và nguyên tố vi lượng từ từ cho cây trồng.

Chất mùn có khả năng trao đổi cation (CEC) và có khả năng kết hợp với nhiều ion kim loại nên giúp đất kềm giử cation tốt hơn. Thông thường đất nông nghiệp có hàm lượng mùn ít hơn nhiều so với thành phần khoáng, nhưng CEC của chất mùn lại cao hơn (trên một đơn vị) nên CEC của đất có nguồn gốc từ mùn bằng với CEC có nguồn gốc từ khoáng. Nhờ chất mùn mà các cation dinh dưỡng trong đất ít bị rửa trôi. Những cation dinh dưỡng nầy sau đó được cây hấp thụ khi cần thiết.

Chất mùn cải thiện cấu trúc của đất, vì thế cải thiện tỉ số không khí/nước ở vùng rể, giúp sự di chuyển của nước trong đất dễ dàng hơn, và giử nhiều nước hơn.

Chất mùn làm tăng mật số vi sinh vật đất, bao gồm cả vi sinh vật có lợi.

Tuy nhiên, vai trò của chất mùn trong thúc đẩy sinh trưởng của cây trồng không chỉ đơn thuần bằng những cách nêu trên mà còn có vai trò kích thích cho cây trồng phát triển:

Chất mùn kích thích hạt nẩy mầm và thúc đẩy sự tăng trưởng của cây con. Ảnh hưởng của chất mùn đến sự nẩy mầm hạt và sự phát triển của cây con được nghiên cứu nhiều.

Chất mùn kích thích sự tượng rể và sự phát triển của rể khi được bón vào đất hay phun lên lá. Tùy thuộc vào chất lượng và hàm lượng của chất mùn mà mức độ kích thích có khác nhau.

Phun chất mùn lên lá làm gia tăng sự phát triển của chồi, tăng trọng lượng thân, rể và lá, tăng năng suất cây trồng.

Cơ chế về vai trò kích thích cây trồng phát triển của chất mùn có thể theo những cách sau:


Chất mùn làm tăng tính thẩm thấu của màng tế bào nên làm tăng sự hấp thụ của dưỡng chất của cây. Có thể chất mùn tương tác với phospholipid của màng tế bào để chuyển tải dưỡng chất đi ngang qua màng tế bào.

Mùn làm tăng sự hô hấp, là tiến trình cung cấp nhiều năng lượng và sản phẩm trung gian, để tham gia vào các quá trình sinh tổng hợp của tế bào. Humic acdis có thể tham gia vào cơ chế hô hấp, làm tăng ATP thông qua chuổi oxy hóa phosphoryl hóa của hô hấp.

Mùn làm tăng hàm lượng diệp lục tố, tăng phản ứng đồng hóa, kết quả là làm tăng trọng lượng khô. Chất mùn không những làm tăng chlorophyll a, b mà còn làm tăng cả carotene và xanthophill. Ngoài ra chất mùn còn ngăn ngừa bệnh vàng lá thông qua sự gia tăng hấp thụ Mg và Fe.

Tạo ra m-RNA nhiều hơn, m-RNA là chất chủ yếu của nhiều tiến trình sinh hóa trong tế bào. Mùn còn ảnh hưởng đến sự tổng hợp nhiều loại enzyme.

Tính kích thích nầy của mùn là do sự hiện diện của những hợp chất có chức năng như là những chất điều hòa sinh trưởng thực vật, chúng có hoạt tính tương tự như IAA, Gibberillin, cytokinin. Hoặc là những chất ngăn cản sự phân hủy auxin, như ngăn cản hoạt động của IAA-oxidase, làm cho IAA trong cây lâu bị phả vở. Ảnh hưởng của mùn đến hoạt động của phosphatase, invertase và peroxidase được biết đến.

Chất mùn trong đất là một chỉ thị tốt tình trạng dinh dưỡng đạm của đất đối với cây trồng. Trên 95% đạm trong lớp mặt của hầu hết các loại đất là ở dạng hữu cơ, vì vậy chất hữu cơ của đất có tương quan rất chặt với đạm tổng số của đất, nhưng đạm hữu dụng cho cây lại kém tương quan với chất hữu cơ hoặc đạm tổng số trong đất. Điều nầy đã được nhiều nhà khoa học đất khẳng định là không dùng chất hữu cơ hoặc đạm tổng để làm chỉ thị cho đạm hữu dụng của đất. Nhiều tác giả đã đưa ra những đặc tính chỉ thị khác của đất cho N hữu dụng, bao gồm việc trích đạm hữu cơ bằng dung dịch acid hoặc kiềm, nhưng hầu hết các đặc tính nầy đều kém tương quan hoặc tương quan không ổn định với đạm hữu dụng và đến nay chưa có phương pháp nào được đề nghị sử dụng rộng rải. Thành phần di động của chất mùn MHA và CaHA có liên quan đến khả năng phân hủy chất hữu cơ của vi sinh vật, nên có thể có vai trò quan trọng trong sự khoáng đạm của đất, và có thể được dùng để đánh giá tình trạng đạm hữu dụng của đất đối với cây trồng.